دکتری تفسیر تطبیقی در زمینه قرآن و علوم به گفت‌وگو نشستیم. در ادامه مشروح این گفت‌وگو از نظر می‌گذرد؛

- آیا در قرآن کریم به موجودات فرازمینی اشاره شده است؟

در قرآن کریم با کلمه‌ای مثل «الموجودات وراء الارض» یا چیزی شبیه آن مواجه نمی‌شویم؛ بلکه آیاتی در قرآن دیده می‌شود که مفسران متقدم از آن برداشتی داشته‌اند که ممکن است مفسران معاصر با استفاده از علوم جدید - نه تحمیل علوم بر قرآن - تفسیر جدیدی از آن ارائه داده باشند.

یکی از این آیات عبارت است: «وَ لَقَدْ جَعَلْنَا فِى السَّمَآءِ بُرُوجاً وَ زَیَّنهَا لِلنظِرِینَ* وَحَفِظْنهَا مِن کُلِّ شَیْطنٍ رَّجِیمٍ* إِلَّا مَنِ اسْتَرَقَ السَّمْعَ فَأَتْبَعَهُ شِهَابٌ مُّبِینٌ‏ (حجر/16-18)؛ و به یقین در آسمان برج‏هایى قرار دادیم، و آن را براى بینندگان آراستیم؛ و آن را از هر شیطان رانده شده‏اى حفظ کردیم؛ مگر آن کس که دزدانه گوش فرا دهد و شهابى روشن او را دنبال کند».

برخى مفسران همان معناى ظاهرى آیه را پذیرفته‏‌اند، که مقصود آسمان حسّى و همین شهاب‏‌سنگ‏هاى آسمانى است که در شب مى‏‌بینیم و شیاطین همان موجودات خبیثى هستند که مى‏‌خواهند به آسمان‏‌ها بروند و از اخبار ماوراى زمین مطلع شوند و براى دوستان زمینى خود جاسوسى کنند، اما شهاب‏‌سنگ‏‌ها هم‏چون تیرى به سوى آنها پرتاب مى‏‌شوند و آنها را از رسیدن به هدف بازمى‏‌دارند. ولى برخى از مفسران این دیدگاه را ردّ مى‏‌کنند؛ زیرا بر اساس نظریات فلکى قدیم است. برخى مفسران آیات فوق را کنایه از انسان‏‌هایى دانسته‏‌اند که در زندگى مادى زمینى زندانى شده‏‌اند و چشم خود را به جهان برتر نمى‏‌اندازند و به آواى آن گوش فرا نمى‏‌دهند و شهاب‏‌هاى خودخواهى و شهوت و طمع و جنگ‏‌هاى خانمان‏سوز آنها را از درک معانى والا محروم مى‏‌سازد.

طبق تفسیر اول موجودات فرازمینی شامل شیاطین و جن‌هایی نیز می‌شود که برای شنیدن اسرار خلقت به بیرون از زمین می‌روند و در آسمان‌ها می‌گردند. از برخى احادیث نیز همین معنا استفاده مى‏‌شود؛ زیرا ممنوع شدن شیاطین از صعود به آسمان‏‌ها و رانده شدن آنها به وسیله شهاب‏‌ها، از هنگام تولد عیسى (علیه السلام) آغاز شد و در هنگام تولد پیامبر (صلى الله علیه و آله) کاملًا ممنوع شد. از این گونه احادیث استفاده مى‏‌شود که رابطه‏‌اى بین تولد مسیح (علیه السلام) و پیامبر اسلام (صلى الله علیه و آله) با طرد شیاطین از آسمان وجود دارد؛ یعنى پس از ظهور دین مسیح و اسلام، و جهان‏گیر شدن آنها، بسیارى از توطئه‏‌هاى شیطانى خنثى شد و بساط بت‏‌پرستى و پیروى از شیطان در بسیارى از نقاط جهان برچیده شد و بشریت گام‏‌هاى بلندى به طرف معنویت و حقیقت برداشت.

برخى صاحب نظران مثل «عبدالرزاق نوفل»، معتقدند که این آیات اشاره به موجودات پیشرفته کرات دیگر دارد که امواج نیرومند رادیویى از فضا براى ما مى‏‌فرستند که برخى سعى مى‏‌کنند آنها را دریافت کنند، ولى اشعه‏ نیرومندى آنها را دور مى‏‌راند. البته ممکن است آیه داراى بطن و معانى مختلفى باشد و برخى کنایه و مثال باشد. پس مانعى ندارد که مقصود آیه، شامل چند تفسیر باشد.

- آیا آیه‌ای در قرآن هست که صراحت بیشتری در وجود موجودات فرازمینی داشته باشد؟

بله، آیه «وَ رَبُّکَ أَعْلَمُ بِمَن فِى السَّموتِ وَالْأَرْضِ وَلَقَدْ فَضَّلْنَا بَعْضَ النَّبِیِّینَ عَلَى‏ بَعْضٍ وَءَاتَیْنَا دَاوُدَ زَبُوراً (اسراء/55)؛ و پروردگارت به (حال) کسانى که در آسمان‏ها و زمین هستند، داناتر است؛ و بیقین برخى پیامبران را بر برخى [دیگر] برترى دادیم؛ و به داود، «زبور» دادیم». از آنجا که در آیه مذکور من موصوله آمده که دلالت بر جنس عاقل می‌کند، می‌تواند شامل ملائکه و بشر و جن شود و بیش از این نمی‌توان از آیه استفاده نمود.

آیه دیگری که منجر به اعتقاد به وجود موجودات فرازمینی می‌شود عبارت است از: «وَ مِنْ آیاتِهِ خَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَثَّ فیهِما مِنْ دابَّةٍ وَ هُوَ عَلى‏ جَمْعِهِمْ إِذا یَشاءُ قَدیر (شوری/29)؛ و از نشانه‏‌هاى اوست آفرینش آسمان‏ها و زمین و آنچه از جنبندگان در آن دو پراکنده کرده است؛ و او هر گاه بخواهد بر جمع آورى آنها تواناست»."

- مفسران چه تفاسیری از این قبیل آیات داشته‌اند؟

علامه طباطبائى (رحمه الله) در مورد آیه مذکور مى‏‌فرماید: ظاهر آیه این است که در آسمانها خلقى از جنبندگان (دواب) مثل روى زمین وجود دارد و اگر کسى بگوید که منظور از جنبندگان آسمان ملائکه هستند مردود است چرا که کلمه «دواب» بر ملائکه اطلاق نشده است‏.

آیت‌الله مکارم شیرازی معتقد است: «کلمه «دابة» شامل موجودات ذره‏‌بینى تا حیوانات غول پیکر مى‏‌شود ... و این آیه دلالت بر وجود انواع موجودات زنده در آسمان‏‌ها دارد گر چه هنوز دانشمندان به صورت قاطعى در این زمینه قضاوت نمى‏‌کنند. و سر بسته مى‏‌گویند در میان کواکب آسمان به احتمال قوى ستارگان (سیاره‏‌هاى) زیادى هستند که داراى موجودات زنده‌اند ولى قرآن با صراحت این حقیقت را بیان مى‏‌دارد که در پهنه آسمان نیز جنبندگان زنده فراوانی وجود دارد.

زمخشرى در تفسیر خود مى‏‌گوید: بعید نیست در آسمان‏‌ها حیواناتى که بر روى زمین راه مى‏‌روند آفریده شده باشد. فخر رازى هم بعید نمى‏‌داند که خدا در آسمانها انواعى از حیوانات را آفریده باشد که مانند مردمان روى زمین (در آسمان‏ها) راه بروند. فیض کاشانی نیز گرچه به صراحت به عقیده وجود موجودات فرازمینی با توجه به آیه ذکر شده اشاره‌ای ندارد اما ریشه واژه «دابة» را دارای معنای حرکت جسمانی می‌داند. سپس ادامه می‌دهد که ملائکه دارای حرکت جسمانی نیستند؛ بنابراین او معتقد است که دابة چیزی است غیر از فرشتگان یعنی جن یا موجودی غیر از آن.

آیت‌الله نورى همدانی نیز با ذکر این نکته که اخیراً برخى از دانشمندان فضایى شوروى اعلام کردند که در کهکشان ما دست کم 1000 میلیون کره قابل زندگى وجود دارد. مى‌نویسد: جالب اینکه از این موضوع مهم در حدود چهارده قرن قبل قرآن مجید با صراحت خبر مى‏‌دهد» و سپس به آیه (شورى/ 29) استدلال کرده و دو نکته از آن برداشت مى‏‌کند: در آسمان‏‌ها نیز مانند زمین موجودات زنده وجود دارد. هر موقع که مشیت خدا اقتضا کند سکنه کرات آسمانى و زمین با یک دیگر ملاقات خواهند کرد.

استاد بنده، حجت‌الاسلام محمدعلی رضایی اصفهانی که در زمینه مطالعات قرآن و علوم فعالیت‌ می‌کنند در این زمینهمی‌نویسد: در مورد انطباق آیه مذکور با وجود حیات و موجودات زنده در کرات دیگر تذکر چند نکته لازم است: واژه «سماء» و «سموات» در قرآن به چند معنا به کار مى‏‌رود (جهت بالا- کرات آسمانى- جو زمین و ...) مى‌آید. تفسیر به وجود موجودات زنده در کرات دیگر وقتى صحیح است که ثابت کنیم کلمه «سموات» در آیه مورد بحث به معناى کرات آسمانى مى‏‌آید. در حالى که ممکن است کسى احتمال دهد که «سموات» در آیه فوق طبقات جو اطراف زمین است و مراد از دابة موجودات ریز ذره‏‌بینى (مثل ویروس‌ها و ...) و درشت (مثل پرندگان) است که در فضاى اطراف ما پراکنده‏‌اند. امّا با این حال مى‏‌توان گفت که ممکن است مراد از آیه هر دو تفسیر (کرات آسمانى و طبقات جو زمین) باشد.

لکن آیت‌الله قرشی با قاطعیت از آیه مذکور دلالت بر وجود موجودات در کره‌های آسمانی را می‌فهمد. او می‌نویسد: ضمیر «فِیهِما» به آسمانها و زمین راجع است و با قاطعیت تمام روشن می‌شود که در آسمانها جنبندگانى آفریده و پراکنده شده‏‌اند و از جمله «عَلى‏ جَمْعِهِمْ إِذا یَشاءُ قَدِیرٌ» به‌دست می‌آید که روزى میان اهل زمین و آنها ارتباط بر قرار خواهد شد. اگر منظور از جمع، رسیدن آنها به یکدیگر باشد.

یکی دیگر از آیات معروفی که از آن برای اثبات وجود موجودات فرازمینی استفاده شده است، «الحمد لله رب العالمین»(فاتحه/2) است. جمع نمودن کلمه «عالم» با «بن» نشانه ذوی العقول بودن آن است. برخی مفسران مقصود از عالمین را جهان جن، جهان انس، جهان آب و ... دانسته‌اند که هر کدام جهانی مستقل از دیگری هستند. اما علامه طباطبایی معتقد است که این کلمه هم بر تک تک افراد عالم دلالت دارد هم نوع نوع آنها.

اینجاست که می‌توان تعبیر قرآن در برخی موارد که فرموده است «مشارق و مغارب» را تأییدکننده جهان‌های مختلف و متعدد بداند و اینکه خورشیدهای متعددی در مکان‌های مختلف در بین کهکشان‌ها وجود دارد که منشأ جهان‌هایی مانند کره زمین خواهند بود.

- آیا روایاتی در تایید موجودات فرازمینی داریم؟

روایتی از امام صادق (ع) هم وجود دارد که می‌فرماید: خدا دوازده هزار عالَم دارد که هر عالَمی بزرگتر از هفت آسمان و زمین است. هیچ عالَمی نمی‌داند که عالَم دیگری غیر از آنها وجود دارد. این روایت نشان می‌دهد که علم نداشتن نسبت به جهان دیگر بر فرض وجود جهان‌ها و عالم‌های دیگر معنا پیدا می‌کند.

روایت دیگری وجود دارد که از شهرهای درون آسمان‌ها خبر می‌دهد که ساکنان آن زبان متفاوتی دارند و نسبت به وجود آدم بی‌خبرند.

آیه دیگری که برخی با تفسیری خاص از آن استفاده وجود موجودات آسمانی را کرده‌اند آیه شریفه: «وَ السَّماءِ ذاتِ الْبُرُوجِ(بروج/1)؛ سوگند به آسمان که داراى برج‏‌هاست‏» است. آیت‌الله صادقی معتقد بود که غلط است از این آیه تفسیر به برج‌های دوازده‌گانه کنیم؛ زیرا قرآن بنا بر اصطلاح‌های فلکیون و منجمین نازل نشده است بلکه به زبان عربی فصیح نازل شده که هر عرب زبانی آن را بفهمد. سپس اضافه می‌کند که روایات هم آیه را به برج‌های هفت‌گانه تفسیر نکرده‌اند. ایشان مراد از بروج را قصرهای مرتفع در آسمان‌ها می‌داند که با زینت‌هایی آراسته شده است. این آیه نشان می‌دهد که شهرهایی در آسمان هستند که خدا یا انسان یا هر موجود دیگری آن را ساخته و چه‌بسا در آینده بتوان به آنجاها سفر کرد. او معتقد است ساکنان شهرهای آسمانی، به گناه آلوده نشده‌اند و از شیطان و انسان خبر ندارند و فقط راه و رسم خداپرستی را دارند.

به نظر می‌رسد که سخنان ایشان فقط در حد احتمال است. بنابراین می‌توانیم بگوییم وجود موجوداتی خارج از زمین اعم از ملائکه، جن، و موجود فضایی و حتی انسان امکان دارد.

منبع: ایکنا