تفاوت عقل و بنای عقلا
برای روشن شدن تفاوت بنای عقلا با دلیل عقل که گاه از آن به حکم عقل نیزنام برده می شود، (90)ناگزیربه ارایه ی تعریفی برای دلیل عقل می باشیم. در تعریف دلیل عقل گفته شده که آن عبارت از هر حکم و محصول عقل و یا به دیگرسخن هر قضیه ی عقلی که موجب اکتشاف و رسیدن به قاعده ی حقوقی و یاحکم شرعی شود. (91).
[176]
با توجه به تعریف ارایه شده برای دلیل عقل و آن چه پیش از این درباره ی بنای عقلا گفته شد می توان تفاوت های زیر را برای آن دو برشمرد:
1) بنای عقلا یک عملکرد است و حال آن که دلیل عقل تنها استنتاج عقل می باشد.
2) بنای عقلا به وسیله ی تکرار یک عمل معین ثابت می گردد که این خود یکی ازمهم ترین عناصر سامان دهنده ی آن به شمار می آید و حال آن که دلیل عقل درحصولش هیچ ارتباط و وابستگی به عمل و تکرار آن ندارد.
3) بنای عقلا اگر فطری نباشد مسبوق به مصلحت سنجی و رعایت آن است؛ امادلیل عقل که استنتاج عقل است، ممکن است از مصلحت سنجی مجرد بوده و با آن ارتباطی نداشته باشد. (92).
4) حکم عقل در مواردی که حکم آن جاری است، منوط به اطلاع و آگاهی برمصالح و مفاسد واقعی است؛ یعنی عقل با توجه به این که بر مصالح و مفاسد واقعی اطلاع دارد، می تواند در موارد مورد نظر حکم صادر کند و حال این که بنای عقلامنوط به آگاهی بر مصالح و مفاسد واقعی نیست. (93).
90) اصول الفقه، ج 1، ص 206.91) الفصول الغرویة فی الاصول الفقهیه، ج 2، ص 316؛ اصول الفقه، ج 2، ص 125؛ مکتب های حقوقی در حقوق اسلام، ص 124.92) مکتب های حقوقی در حقوق اسلام، ص 218؛ دانشنامه ی حقوقی، ج 2، ص 62 .93) الاصول العامة للفقه المقارن، ص 198.