به یاد دوست

برای روشن شدن تفاوت بنای عقلا با دلیل عقل که گاه از آن به حکم عقل نیزنام برده می شود، (90)ناگزیربه ارایه ی تعریفی برای دلیل عقل می باشیم. در تعریف دلیل عقل گفته شده که آن عبارت از هر حکم و محصول عقل و یا به دیگرسخن هر قضیه ی عقلی که موجب اکتشاف و رسیدن به قاعده ی حقوقی و یاحکم شرعی شود. (91).

با توجه به تعریف ارایه شده برای دلیل عقل و آن چه پیش از این درباره ی بنای عقلا گفته شد می توان تفاوت های زیر را برای آن دو برشمرد:

1) بنای عقلا یک عملکرد است و حال آن که دلیل عقل تنها استنتاج عقل می باشد.

2) بنای عقلا به وسیله ی تکرار یک عمل معین ثابت می گردد که این خود یکی ازمهم ترین عناصر سامان دهنده ی آن به شمار می آید و حال آن که دلیل عقل درحصولش هیچ ارتباط و وابستگی به عمل و تکرار آن ندارد.

3) بنای عقلا اگر فطری نباشد مسبوق به مصلحت سنجی و رعایت آن است؛ امادلیل عقل که استنتاج عقل است، ممکن است از مصلحت سنجی مجرد بوده و با آن ارتباطی نداشته باشد. (92).

4) حکم عقل در مواردی که حکم آن جاری است، منوط به اطلاع و آگاهی برمصالح و مفاسد واقعی است؛ یعنی عقل با توجه به این که بر مصالح و مفاسد واقعی اطلاع دارد، می تواند در موارد مورد نظر حکم صادر کند و حال این که بنای عقلامنوط به آگاهی بر مصالح و مفاسد واقعی نیست. (93).