به یاد دوست

تأثیر مهارت کار با نرم­ افزار در پژوهش­های حدیثی

دکتر کامران اویسی

تا پیش از انقلاب صنعتی غرب، دغدغه مناسبات بین تکنولوژی و مطالعات متون مقدس وجود نداشت؛ اما پس از آن، بحث ارزشمندی یا غیر ارزشی بودن فناوری در راستای پژوهش بر متون دینی و مقدس و سپس متتون نظری انسانی مورد توجه قرار گرفت. در اسلام نیز با ورود کالاها و فناوری­های نوین به سرزمین­های اسلامی مانند برق و نفت و ... گاه با آنها در ابتدای امر، مقابله شد و حتی احکام فقهی مانند نجاست بر آنها بار گردید. به عنوان نمونه، وقتی دوش­ها را برای مقابله با بیماری و رعایت بهداشت در کنار خزینه­های حمام­ها ساختند؛ زیرا معمولاً آب خزینه­ها به سبب استحمام مردم کثیف می­شد و تعویض آن به کندی و دیر به دیر انجام می­شد، برخی وعاظ با آن به مخالفت پرداختند که غسل با دوش، مجزی نیست. 

با این مقدمه می­توان سراغ بحث پژوهش­های حدیثی رفت. بیدن صورت که چگونه درقدیم و حتی تا حدود سی سال پیش، حدیث­پژوهان، مشقت­هایی را برای جمع­اوری و استقصای کامل داده­های حدیثی بر خود متمّل می­شدند؛ اما امروزه بر اثر وجود فناوری­های رایانه­ای و حتی تا حدی هوش مصنوعی در دوره جدید، پژوهش­های داده­محور و مبتنی بر گردآوری الفاظ احادیث یا مصادر آنها آسان­تر شده است.

1. رکن پژوهش شدن فناوری

مرحوم آیت الله صافی گلپایگانی در زمان تألیف کتاب منتخب الاثر به دنبال روایتی در یک کتاب بودند. آن کتاب را در قم پیدا نکردند؛ به تهران رفتند و در کتابخانه های تهران به دنبال آن بودند که عاقبت در یک کتابفروشی آن را پیدا نمودند. ایشان نوشته­اند که همانجا نشستم و آن کتاب را استنساخ کردم تا یک آدرس از آن ذکر کنم.

زمانی که مرحوم آقای غفاری، کتاب محجة البیضاء مرحوم فیض را تصحیح مینمودند، به کتاب مجمع الزوائد نیاز داشتند تا چند نشانی به آنجا ارجاع دهند؛ از این جهت که برخی روایات احیاء العلوم، در مجمع الزوائد است. این کتاب در ایران نبود. بنابراین، به روح شیخ صدوق متوسل شدند و پس از بازگشت از مزارش، دیدند که تعدادی کتاب از لبنان برای یک بازاری آمده است. این بازاری گفته بود این کتاب­ها زیادی است؛ اینها را ببرید. ایشان می­گویند تا کتاب را برداشتم، دیدم اولی مجمع الزوائد است. این قضیه را ایشان کرامت شیخ صدوق می­دانستند و اما برای ما که تعریف می کردند. شاید برای ما ملموس نباشد؛ زیرا مجمع الزوائد که در نرم افزارها هست.

2. صرفه ­جویی زمان و هزینه

امروزه فناوری در سرعت دستیابی و اعتبارسنجی اطلاعات به ما کمک می­کند. ما میبینیم بزرگانی مثل مرحوم علامه امینی برای نگارش الغدیر در آن زمان به هند سفر کردند تا کتب روایی را از کتابخانه ها جمع آوری و استنساخ کنند.

مثلاً علامه امینی سفرهای فراوان و با زحمت همراه با مطالعه ­ها و جستجوهای وقت­گیر در لابه لای کتابخانه­ها و کتاب­های خطی و قدیمی و پوسیده انجام داد و با وجود تکنولوژی ممکن بود این زمان چندین ساله به یکی دو سال کاهش یابد. به عنوان نمونه علّام? امینى رحمه الله در سال 1380قمری به هندوستان مسافرت کرد تا از میراث اسلامى و آثار فکرى موجود در کتابخانه‌هاى ستبر آنجا از نزدیک اطّلاع یابد.از این رو چهار ماه در گنجینه‌هاى علمى آن قارّه به فحص و جستجو پرداخت. و گاه شب و روز خود را در برخى کتابخانه‌ها بدون احساس رنج و ناراحتى سپرى مى‌کرد. در این جستجوى علمى بر بخش بزرگى از میراث گذشتگان اطّلاع یافت، بدون آنکه به صحّت و سلامتى جسم خود توجّهى داشته باشد. پیوسته ملازم کتابخانه‌ها بود و تا آخرین لحظ? زمانِ کار کتابخانه‌ها در آنجا بود و آنگاه که به منزل بر مى‌گشت به مطالع? کتابهایى که از آن مؤسّسات علمى اصیل و ریشه دار گرد آورده بود، مى‌پرداخت. افزون بر کتاب و مطالعه - و به رغم توصی? پزشکان که بر سلامتى شیخ حریص بودند و او را از تدریس منع کرده بودند و به او توصیه مى‌کردند که بر صحّت و سلامتى خویش مواظبت نموده و خود را به مشقّت نیندازد - شیخ در آن قارّه خود را در برابر مسئولیّت دینى بزرگى مى‌دید و بر خود لازم مى‌دانست که بر منبر خطابه و وعظ وارشاد و توجیه مسلمین نشسته و آنان را به سوى تمسّک به قرآن و سنّت و آنچه پیامبر اعظم صلى الله علیه و آله آورده، فرا بخواند.سپس مرحوم علّامه به همین منظور در سال 1384قمری به سوریه سفر کرد، او در این کشور چهار ماه حضور داشت و در این مدّت بر ثروتهاى فکرى معتبر و گنجهاى تاریخى مهمّ نهفته در کتابخانه‌هاى این کشور اطّلاع پیدا کرد. برخى از کتابخانه‌هایى که مرحوم علّامه بیشتر نسخه‌هاى خطّى آنها را تدوین کرد عبارتند از: دار الکتب الوطنیّة الظاهریّة در دمشق، کتابخان? مجمع اللغة العربیّة در دمشق، کتابخان? الأوقاف الأحمدیّة در حلب، و المکتبة الوطنیّة در حلب. علّام? امینى به توصیف هر کتابى که بر آن دست مى‌یافت مى‌پرداخت و مصادرى را که در این کتابخانه‌ها مطالعه کرده - اعمّ کتابهاى تک جلدى و موسوعه‌ها (کتابهاى چند جلدى و دوره‌اى) - را بر شمرده که بیش از 250 عدد است.سپس او در سال 1388 قمری جهت اطّلاع از مصادر قدیمى، به ترکیه سفر کرد و بر تعداد زیادى از میراث فکرى و کتابهاى مباحث اسلامى دست یافت. او در این کشور نیز - على رغم درد و بیمارى‌اى که از سالها قبل به آن مبتلا شده بود - بدون توجّه به صحّت و سلامت جسم خود، به جستجوى علمى پرداخت تا به هدف مهمّ خود یعنى اتمام اثر جاودان «الغدیر» دست یابد. از این رو در استانبول پانزده روز اقامت کرد، و سپس به بورسه رفت و ده روز هم در آنجا اقامت گزید. و کتابخانه‌هایى که شیخ در آنجا به جستجو و بررسى علمى پرداخت نُه عدد بودند که برخى از آنها عبارتند از: کتابخان? سلیمانیّه، کتابخان? جامع آیاصوفیا، کتابخان? جامع نور عثمانیّه، کتابخان? أوغلى، کتابخان? چلبى و....و به دلیل وخیم شدن سلامتى او در آنجا، نتوانست تمام گنجینه‌هاى علمى این کتابخانه‌ها را بررسى و تحقیق نماید و به اطّلاع از حدود 55 مصدر تاریخى خطّى و چاپ شده اکتفا کرد.

درحالیکه امروز ما خیلی راحت همه این منابع را در اختیار داریم. باید گفت این دسترسی گسترده به منابع نقلی، برای پیشینیان قابل تصور نبوده است. اینها همه از برکات فناوری اطلاعات بوده که در اختیار ما قرار گرفته است    .

کاهش هزینه های دسترسی به منابع و کاهش زمان جستجوهای واژگانی، ریشه­ای و مضمونی نیز قابل ذکر است؛ به عنوان مثال، در آثار 50 سال گذشته به سفینة البحار ارجاع داده شده یا برخی به کتاب بحار الانوار که منبع واسطه است، ارجاع داده­اند؛ با استفاده از فناوری، به راحتی به منابع دست اول آنها می­توان دست پیدا کرد.

3. دسترسی به نسخه بدل­ها

دسترسی آسان به نسخه­ها و نسخه­بدل­ها، یکی دیگر از اتفاقات مبارک در عرصه جدید است. تا سال 1330 شمسی تنها منبع تفاوت نسخه ها و نسخه بدل­ها، کتاب بحار الانوار بود؛ از این جهت که هیچ شخصی مثل ایشان، دسترسی گسترده به منابعی که او در دست داشت، را نداشت. بنابراین، در گزارشها باید به ایشان اعتماد میکردیم؛ اما در حال حاضر به جهت وجود امکانات فناورانه، چند پله از مرحوم علامه مجلسی جلوتر افتاده ایم؛ به عنوان مثال، برای تصحیح نهج البلاغه، نزدیک به 300 نسخه شناسایی شد. سپس با هم مقایسه گردید تا به 40 نسخه عکسی رسیده شد. نتیجه این شد که چقدر اشتباهات در نسخه های پیشین اتفاق افتاده است؛ برای نمونه، برخی از واژگان یا سطرها را با یک خط خاص که چنگر نام دارد، می­نوشتند. اینها در نسخه عکس سیاه و سفید پیدا نیست یا درست خوانده نمی­شود؛ بلکه با عکس رنگی از نسخه ها خوانش می­شود. بنابراین، اشتباه در کارهای پژوهشی پیشینیان، امری طبیعی است.

4. کشف متون مشابه

یکی دیگر از قابلیت های فناورانه، بحث مشابه­یابی است. اینکه محقق بتواند در پژوهش­های نقلی، منابع هم­عرض را بشناسد و با هم مقایسه کند و از مشابه­یابی مضمونی استفاده نماید، کار بسیار بزرگی است که توسط هوش مصنوعی انجام گرفته است. فناوری دیجیتال، در بحث تبیین دقیق و منسجم مسئله، چندان توفیقی نداشته است. ما در این بخش، متکی به اشخاص هستیم؛ به عنوان نمونه، در مباحث فقهی که طبیعتا خیلی روند منضبط­­تری دارند، ما میبینیم که هنوز به هوش و استعداد و توان علمی فرد وابسته هستیم. در مورد اعتبارسنجی متون، باید گفت هرچند فناوری کمک شایانی به ما می­کند، ولی هنوز ما را بی­نیاز از هوش متخصص نمی­کند. در مورد تحلیل داده­ها، به منظور تولید یافته­های جدید نیز ما هنوز متکی بر شخص هستیم و فناوری­های نوین، اثر محسوس عملیاتی نداشته است.

5. پاسخ­گویی به شبهات

مثالی برای تأثیر فناوری در پژوهش­های حدیثی به عنوان پاسخ به شبهات قابل طرح است. روایتی در کتاب کافی درباره تعداد آیات قرآن آمده که تعداد آن را هفده هزار آیه خوانده است:

«عَلِیُّ بْنُ الْحَکَمِ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَالَ: إِنَّ الْقُرْآنَ الَّذِی جَاءَ بِهِ جَبْرَئِیلُ (ع) إِلَى مُحَمَّدٍ (ص) سَبْعَةَ عَشَرَ أَلْفَ آیَةٍ تَمَّ کِتَابُ فَضْلِ الْقُرْآنِ بِمَنِّهِ وَ جُودِهِ وَ یَتْلُوهُ کِتَابُ الْعِشْرَة»

در نگاه اول محقق با این سؤال مواجه می­شود که قرآن 6236  آیه دارد؛ چگونه این روایت گفته است 17 هزار آیه؟  این حدیث، چگونه با عدد واقعی آیات قرآن، قابل جمع است؟ محقق ابتدا به دنبال میزان اعتبار این روایت است. مرحوم مجلسی در کتاب مرآة العقول که شرح متنی و سندی کافی است، دسترسی به روایات مشابه این روایت را نداشته است. به همین دلیل، این روایت را صحیح می­شمارد و البته این تالی فاسدهایی چون قول به تحریف دارد.

مرحوم مجلسی با مرحوم فیض کاشانی در یک دوره بودند و هر دو از محدثان متأخر هستند. مرحوم فیض کاشانی هم این روایت را ذکر می کند؛ با این تعبیر:

«علی بن الحکم عن هشام بن سالم عن أبی عبد اللَّه (ع) قال إن القرآن الذی جاء به جبرئیل (ع)‏ على محمد (ص) سبعة آلاف آیة.»

ایشان «عشره» را در متن روایت ذکر نکردند. بنابراین، تعبیر روایت این می­شود که قرآن 7000 آیه دارد. با این بیان، استناد به روایت و اثبات تحریف قرآن، باطل می­شود. مرحوم فیض کاشانی در کاشان، و علامه مجلسی در اصفهان بودند و هر دو، در یک زمان زندگی کرده­اند. علت اختلاف روایت ایشان از کافی، تفاوت نسخه­ای بوده که در دست داشتند. مؤسسه دار الحدیث، اخیراً نسخه جدید کافی را در 15 جلد تصحیح نموده است. در آنجا به کمک محققان، توضیح می­دهند که این روایت، به این شکل (یعنی 7000 آیه)، قابل قبول است؛ چراکه عدد 7000 با عدد 6236 آیه تقریباً خیلی نزدیک است. نسخه دانشگاه تهران که اصیل­ترین نسخه به شمار می­رود، ظاهراً همان نسخه­ای است که مرحوم فیض کاشانی داشته است که عدد آیات را7000 گفته است. بنابراین، باید گفت که مرحوم مجلسی اگر متن نسخه اصیل را دیده بودند، به این صراحت قضاوت نمی­کردند. این موارد، با آثار دیجیتالی که ارائه شده و نسخ مختلف را جمع آوری نموده، به راحتی قابل پاسخ است.

پی‌نوشت‌ها: