مراحل انتخاب موضوع پایان نامه

دکتر نکونام از اساتید دانشگاه قم در این باره سخنان خوبی دارد که از نظر می گذرد.

بسیاری از دانشجویان از اینجانب می خواهند موضوعاتی را برای پایان نامه اشان معرفی کنم. منتها معرفی موضوع مثل نسخه پیچیدن پزشک است؛ یعنی تا اطلاعات لازم از توانایی ها، علایق، محدودیت ها و فرصت های آنها نداشته باشیم، نمی توانیم موضوع مناسبی را پیشنهاد کنیم. علاوه بر آن موضوعات و مسائلی که برای پژوهش معرفی می شود، به گونه ای نیست که دانشجویان بتوانند آن را با هر استادی به سر انجام دلخواه برسانند. پایان نامه کار تحقیقی مشترک میان استاد و دانشجوست و اساساً دانشجو به خصوص در حوزه موضوعات و مسائل پیچیده تحقیقی به منزله دستیار استاد تلقی می شود؛ یعنی به واقع این استاد راهنماست که تحقیق می کند. منتها از دانشجو برای تحقیق خودش استفاده می کند. به همین رو دانشجو باید زیر نظر استاد به انتخاب موضوع و طراحی طرح تحقیق بپردازد و این نظارت باید تا پایان جلسه دفاع ادامه داشته باشد. به همین جهات است که به دانشجو پیشنهاد می شود، مراحل ذیل را برای انتخاب موضوع پایان نامه دنبال کند:

1. انتخاب استاد راهنما
در مرحله اول باید استاد راهنما را انتخاب کرد و موضوع را با راهنمایی او گرفت. به نظر من باید استاد راهنما خیلی بی خاصیت باشد که دانشجو خود موضوعی را انتخاب کند و آنگاه به او پیشنهاد کند و او هم بدون هیچ مقدمه ای بپذیرد. اگر فرض بر این باشد که دانشجو از چنان اشراف علمی برخوردار نیست که موضوع شایسته تحقیق انتخاب کند و طرح تحقیق مناسب را طراحی کند، باید انتخاب موضوع و طراحی تحقیق زیر نظر استاد راهنما انجام شود.
هر استادی اگر واقعا اهل مطالعه و صاحب نظر باشد، به یک یا چند حوزه خاص اشراف دارد و می تواند در همان حوزه ها موضوعات شایسته تحقیق معرفی کند. البته صرف معرفی موضوع از هر کسی در هر زمینه ای ممکن است؛ اما موضوعی که شایسته تحقیق است، جز از متخصص در یک یا دو حوزه خاص امکان ندارد. آنانی که تخصص لازم ندارند، معمولاً موضوعاتش یا تکراری است و یا ارزش تحقیق ندارد و یا منابع لازم برای تحقیق ندارد و خلاصه بسیاری از مشکلات دیگر دارد. بر این اساس، تأکید می شود، ابتدا استاد راهنما انتخاب شود و بعد زیر نظر او به انتخاب موضوع اهتمام گردد.

2. معرفی توانایی ها و محدودیت ها و علایق
دانشجو بعد از این که متناسب با توانایی ها و محدودیت ها و علایق خود، استاد راهنمایش را انتخاب کرد، باید خود را به استاد راهنما معرفی کند. بگوید که:
اولاً، در چه زمینه هایی توانایی علمی دارد؟ زبان انگلیسی و زبان عربی اش در چه حدی است؟ آیا به راحتی می تواند از متون خارجی استفاده کند یا نه؟ رشته تحصیلی اش در دوره قبل چه بوده است؟  از کامپیوتر می تواند خوب استفاده کند؟ تایپ کردن می داند؟ آیا در زمینه موضوعی مطالعات قبلی داشته است؟ به لحاظ هوشی چطور است؟ معدل درسی اش چقدر بوده است؟ آیا سابقه تحقیق دارد؟ آیا تاکنون مقاله ای نوشته و به چاپ رسانده است؟
باید توجه داشت که دانشجو باید علاوه بر توانایی های استاد به توانایی های خود هم اتکاء کند. استفاده از توانایی های خود موجب می شود، تحقیق پایان نامه را بهتر و سریع تر و عمیق تر سامان بدهد.
ثانیاً، چه محدودیت هایی دارد؟ آیا شاغل است؟ آیا متأهل است؟ چه شغلی دارد؟ آیا ساکن خوابگاه است؟ آیا در حال رفت و آمد به شهر خود است؟ در شبانه روز چقدر فرصت مطالعه و تحقیق دارد؟
باید توجه داشت که برای تحقیق یک فرصت محدود پیش بینی شده و دانشجو باید با توجه به محدودیت های خود موضوعی را انتخاب کند که بتواند در این فرصت به سامان برساند.

3. اقدام به مطالعه و تحقیق زیر نظر استاد راهنما برای انتخاب موضوع
پس از آن که استاد راهنما از توانایی ها و محدودیت های دانشجو آگاهی کسب کرد، موضوعاتی را متناسب با آنها معرفی می کند. منتها دانشجو نباید یکباره و یکشبه آن را انتخاب کند. باید حداقل یک هفته روی موضوع مطالعات اجمالی را انجام دهد و آنگاه به انتخاب موضوع اقدام کند. دانشجو باید با کمک استاد راهنما مشخص کند:
اولاً، آیا موضوع پیش تر کار شده و اثری درباره آن نوشته شده است یا نه؟ باید از نو بودن آن مطئمن باشد و گرنه بسا تکراری و دوباره کاری باشد و ارزش تحقیق نداشته باشد. برای این منظور باید از طریق جستجوی اینترنتی و غیر اینترنتی مثل مراجعه به کتابخانه های تخصصی و فهرست پایان نامه ها و کتب و مقالات بررسی کند که آیا موضوع نو است یا تکراری.   مشخصات 2100 پایان نامه قرآنی و حدیثی ؛   حدود 350 بایسته قرآنی و حدیثی؛    ابزارها و راهکارهای پژوهش قرآنی در اینترنت
ثانیاً، چه منابعی برای موضوع تحقیق هست؟ آیا به اندازه کافی مطلب و منبع وجود دارد که بتواند در حد یک پایان نامه محتوایی را فراهم کند یا نه؟
ثالثاً، چه سئوالات یا ریز موضوعاتی درخور تحقیق راجع به موضوع تحقیق وجود دارد؟ مراجعه به کتابخانه ها و آثار می تواند پاسخ این سئوال را روشن کند.

4. نوشتن طرحنامه زیر نظر استاد راهنما
بعد از این که پیشینه تحقیق و ریز مسائل و زیر موضوعات تحقیق روشن شد، دانشجو باید زیر نظر استاد راهنما به طراحی تحقیق بپردازد و فرم طرح تحقیق را تکمیل کند. موضوع را تعریف کند و اگر مصطلحاتی در طرح هست که نیاز به تعریف دارد، تعریف نماید. اگر روش تحقیق خاصی دارد، آن را توضیح دهد. پیشینه تحقیق را بیان کند که تاکنون چه کارهایی شده است و ابعاد و مسائل تحقیق نشده کدام اند؟ عناوین فصول و ریز عناوین پیش بینی شده کدام اند؟ در چه مدتی و طی چه مراحلی تحقیق به پایان می رسد؟ مهم ترین منابعی که محل مراجعه بوده و خواهد بود، کدام اند؟  روش طراحی تحقیق برای پایان نامه و رساله؛‏   فرم طرح های تحقیق و تدریس دانشجویان روش تحقیق؛‏  موضوعات اساسی طرح پژوهشی در علوم اسلامی

5. دفاع از طرح تحقیق در کمیته تحصیلات تکمیلی گروه
مناسب است، دانشجو و استاد راهنما از طرح تحقیق در کمیته تحصیلات تکمیلی دفاع کند و اگر احیاناً نقایصی در طرح است، با تذکر اعضای کمیته برطرف شود. ما در گروه آموزشی خود تصویب کرده ایم که استاد راهنما و دانشجو بتواند در صورت تمایل در جلسه کمیته تحصیلات تکمیلی شرکت کند و از طرح پیشنهادی خود دفاع نمایند. شایان ذکر است، یکباری مدتی پیش از اینجانب دعوت شد، به عنوان استاد مدعو در جلسه دفاع از طرح رساله یک دانشجوی مقطع دکتری در دانشکده الهیات دانشگاه تهران شرکت کنم. خیلی جالب بود، درست همان اشخاصی که معمولاً در جلسه دفاع از رساله حضور پیدا می کنند، یعنی استادان راهنما و مشاور و دو ناظر که یکی از آنها باید از بیرون دانشگاه باشد، در آن جلسه حضور یافتند. نخست دانشجو طرحش را مطرح و از آن دفاع کرد و سپس ناظران نقد خود را بر طرح مطرح کردند و آنگاه استادان راهنما و مشاور از طرح دفاع کردند و نقصیه های طرح را پذیرفتند و مقرر شد، دانشجو طرح را تکمیل کند. گفتنی است که این بعد از آنی بود که طرح به کمیته تحصیلات تکمیلی گروه عرضه شده بود و دانشجو از طرحش دفاع کرده بود. آشکار است که وقتی تحقیقی از همان ابتدای طراحی اش با این نظارت و کنترل دقیق شروع شود، بی شک نتایج ارزشمندی نیز به همراه خواهد داشت.
طی این مراحل، موضوع پایان نامه انتخاب و نهایی می شود و دانشجو طبق طرح تحقیق زیر نظر استاد راهنما به پژوهش خواهد پرداخت.